صنعت قلم زنی نقره سوابق قدیمی و طولانی دارد. این صنعت گرانمایه وبسیار زیبا كه بیانگر فرهنگ و تمدن قوم ایرانی است ابتدا به صورت حجاری در بدنه كوه ها و روی سنگ های ساختمانی كاخ های پادشاهان و بناهای تاریخی و حتّی در دوران غارنشینی دیده شده است. بعدها صنعت حجاری، تبدیل به حكاكی و سپس قلم زنی روی نقره گردیده و نقوش و تصاویر از روی سنگ های ساختمان ها و بدنه كوه ها به روی سنگ های قیمتی مخصوصا عقیق منتقل گردید و حكاكی نامیده شد. عاقبت فلزات از جمله طلا، نقره، مس، برنج و فولاد زمینه اصلی این نقوش و خطوط زیبا و دلپسند قرار گرفته و صنعت قلم زنی نام گرفت. صنعت قلم زنی روی طلا و نقره با قدمتی 5 هزار ساله یکی از صنعتهای شاخص دوران هخامنشی و ساسانی است و امروز در رشته صنعت قلم زنی روی نقره صنعتمندان زیادی در کشور فعال هستند. به همین دلیل در این مقاله قصد داریم شما را با صنعت قلم زنی نقره آشنا کنیم.
برای اینکه چگونه ظروف نقره خود را سفید کنید کلیک کنید
پیشنهادی : شکلات خوری نقره قلم زنی
سبک های مختلف صنعت قلم زنی نقره
ما در صنعت قلم زنی نقره سبک های بسیار متعددی را داریم اما می خواهیم سه سبک اصلی را در این مقاله به شما توضیح دهیم :
شیراز٬ تبریز و٬اصفهان.
- درسبک شیراز، قلم زنی به دو روش انجام می گیرد. سبک اول ریزه قلم است که روی (مس)و(برنج) انجام می شود ودر دورهای صفویه و زندیه و قبل از ان مرسوم بوده است. سبک دوم برجسته یا منبت است که در دوره قاجار استفاده می شد و امروزه هم مورد استفاده قرار می گیرد.قلم زنی بیشتر بر روی نقره انجام می شود، روش اجرای کار به این صورت است که : بعد از طراحی بر روی کار و نیم برکردن ،برجسته‌سازی وکف‌سازی آغاز می‌شود ، در این سبک از نقوش هخامنشی وساسانی وگل مرغ بیشتر به کار گرفته می شود. در ایران این سبک را مکتب شیراز نام گذاری کرده اند ولازم به ذکر است که این سبک مختص به شیراز می‌باشد.
- در سبک تبریز برای حرکت قلم و اجرا کردن قلم زنی ، حرکت و فشار مچ دست کاربرد دارد ، همچنین در سبک اصفهان از ضربات چکش استفاده می شود البته قلم تبریز صاف و کم عمق می باشد ولی قلم اصفهان عمیق‌تر است.
- قلم زنی در اصفهان نیز در دو سبک جدا با عنوان های قلم ریز و قلم زنی برجسته شناخته می شود.صنعتمندان اصفهان در سال های کنونی از این سبک زیاد استفاده کردند.قلم زنی برجسته برجستگی‌های عمیق تری را دارا می‌باشد و حالتی سه بعدی را به وجود می آورد. این‌گونه از قلم زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده می‌گردد.
دوره پیش از تاریخ در صنعت قلم زنی نقره
پیشینه این صنعت در ایران، تاریخ مشخصی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شیء باشد که بر روی آن قلمزنی، چکشکاری یا حکاکی شده‌است، اطلاع دقیقی در دست نیست.
کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد می‌رسد
در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد صنعت و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته‌است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه‌است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده‌است و آثار باارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آنها جام‌های طلای مارلیک است.
دوره مادها
آثار قلمزنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق. م در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار مانده‌است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته‌است.
دورهٔ هخامنشی
با روی کار آمدن پارس‌ها و تشکیل حکومت هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ق. م) صنعت قلمزنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج صنعت فلزکاری در زمینه‌های ریخته‌گری، چکشکاری، ترصیع و… است. به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد یا به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شد.
از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می‌شود.
دوره سلوکی
در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه‌های صنعتی به این شهرها، صنعت قلمزنی با تأثیرپذیری از صنعت هلنی (صنعت یونانی) ادامه یافت.
دوره اشکانی
با روی کار آمدن پارت‌ها در سال ۲۵۰ ق. م تا ۲۲۴ میلادی صنعت قلمزنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد.
ساخت پیکره‌ها از جنس زر و نقره و مفرغ به شیوه ریخته‌گری در دوره اشکانی از رونق ویژه‌ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگ‌های قسمتی با همان شیوهٔ هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار صنعتی مهمّی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کم‌توجّهی پارتیان اولیه به صنعت، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلمزنی رو به رشد نهاد.
ساسانی
زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم صنعتهای ایرانی از صنعت یونانی و رومی تأثیر گرفت.
در دورهٔ ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام می‌شد:
- به‌وسیله چکشکاری بر ورق سرد.
- به‌وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
- تراش با چرخ
دورهٔ اسلامی
در سده‌های آغازین اسلامی، اعراب صنعت قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد در اثر علاقهٔ صنعتمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار فلزی کوشیدند و کم‌کم نقوش طرح‌های بومی و اسطوره‌های ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.
در دورهٔ سامانیان صنعت قلمزنی در اثر دادوستد به دیگر سرزمین‌های اسلامی راه یافت. اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه‌های ایران از جمله آثار معروف این دوره است.
از سده‌های آغازین تا سده‌های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می‌شد. مکتب قلمزنی خراسان در سدهٔ چهارم قمری شکل گرفت و در دورهٔ سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.
دورهٔ سلجوقی
سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری (۴۲۹) از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه‌ای که حکام سلجوقی به صنعت داشتند، صنعت قلمزنی همچون سایر رشته‌های صنعتی حمایت شد و گسترش چشم‌گیری یافت.
ایجاد نقوش گیس‌باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است.
صنعت قلمزنی خراسان که در سده‌های پنجم و ششم قمری، هم‌زمان با حکومت سلجوقی در خاور به ویژه خراسان و فرارود رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز صنعتی این منطقه و مهاجرت صنعتمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. صنعت فلزکاری خراسان از شرق آغاز شد و در غرب رشد و گسترش یافت.
در دورهٔ مغول و تیموری
با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری صنعتمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ صنعت قلمزنی به‌شمار آمدند. در این زمان آثار قلمزنی تحت تأثیر صنعتهای بومی قرار گرفت، به گونه‌ای که در سوریه و مصر نشانه‌های این تحوّل بیشتر به چشم می‌خورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورهٔ سلجوقی تداوم یافت. استفاده از صنعت خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این‌گونه ساخته و تزیین شد.
با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق صنعتی خود را بازیافت و بزرگ‌ترین مرکز صنعتی آن روز شد. صنعت قلمزنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.
نقره‌کوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید.
برای خرید سینی و شیرینی خوری کلیک کنید
معرفی صنعت ابزار قلمزنی نقره
ابزار قلمزنی نقره در طی سالیان متمادی دچار تغییرات و ابداعاتی شده است، تا تمامی نیازهای صنعتمندان را برطرف کند. این صنعت دارای طرح های زیادی در نقوش است، که با توجه به آن دارای ابزارهای تولیدی بسیاری است. با توجه به سبک نقوش انتخاب شده، هر کدام از ابزار قلمزنی نقره، نقش خاصی را ایفا می کنند. قبل از هر اقدامی، نیاز به وسایلی دارید که دارا بودن آن ها الزامی است، این ابزار و وسایل آماده سازی عبارتند از:
- ظرف قیر
- انبر
- هسوم
- منبع حرارتی برای ذوب کردن قیر
- دستکش و کفش مخصوص
- ماسک مخصوص
ابزار قلمزنی نقره از تنوع بالایی برخوردار است و همیشه باید هنگام کار در دسترس صنعتمندان قرار گیرد. ابزار قلم زنی نقره عبارت است از:
انواع چکش های مخصوص که دارای سه مدل هستند. چکش پلاستیکی که برای صاف کردن برجستگی های ظرف مورد استفاده قرار می گیرد. چکش سنگین که از دو بخش سر و دسته چوبی تشکیل شده و چکش سبک که دارای وزن حدودی 200 گرم بوده و با توجه به سلیقه صنعتمند، کوتاه و یا بلند ساخته می شود. چکش سبک از سه بخش سر، میله و دسته تشکیل می شود.
پرگار فلزی دارای دو مدل، دو سر صاف و مدل دیگر یک سر صاف و یک سر کج می باشد. از مدل اول برای تقسیم بندی کار و قوس زدن استفاده می شود. از نوع دوم آن نیز برای قلمزنی بر روی ظروف حجمی استفاده می کنیم.
انواع قلم که هر کدام از آنها برای ایجاد نقوش خاص به کار می روند. انواع قلم عبارتند از قلم برش، آجدار و پرداز، که برای ایجاد فرورفتگی و یا برجسته کاری از آن ها استفاده می شود.
کیسه گرده و یا دوده که در برخی موارد از رنگ سیاه هم استفاده می شود. این مواد برای سیاه کاری بر روی نقره مورد استفاده قرار می گیرد.
- زیر سری برای ظرف نقره
- تسمه چرمی برای ثابت نگه داشتن ظرف به میز کار
- مشعل برای گرم کردن قیر و همچنین انعطاف دادن به نقره
- میز کار و کنده ای متناسب با حجم کار که از جنس چوب است.
- مصالحی چون گچ، اسید، روغن، چسب کاغذی، نفت و مواد پوستی که در حین قلمزنی استفاده می شود.
- دستگاه پولیش که دارای دو نوع سری فرچه و نمدی است، سنباده و سوهان که هنگام پرداخت قلمزنی نقره از آنها استفاده می شود.
روش کار با ابزار قلمزنی نقره
روش کار به این صورت است که قبل از هر کاری ظرف مورد نظر ساخته شده و پس از آن به کارگاه قلمزنی منتقل می شود. ابزار قلمزنی نقره در این کارگاه مورد استفاده قرار می گیرد. صنعتمندان ابتدا طرح مورد نظر خود را به صورت ذهنی بر روی ظرف مجسم می کنند و پس از آن نقشه کامل را بر روی ظرف پیاده می کنند. برخی از صنعتمندان نیز با طرح ذهنی خود و بدون استفاده از الگو شروع به کار می کنند.
ابزار قلمزنی نقره با توجه به طرح مورد نظر صنعتمندان قلمزنی انتخاب می شود. بسیاری از این ابزارها توسط صنعتگران ساخته می شوند، تا پاسخگوی نیاز آن ها باشند. پس از اتمام کار نیز آن را مجددا به کارگاه انتقال می دهند. بیان این نکته الزامی است که قلمزنی فرآورده های نقره دارای دو مرحله بوده و به طبع در دو کارگاه انجام می شود. کارگاه اول را کارگاه ساخت و کارگاه دوم را کارگاه قلمزنی گویند.
کلام آخر…
صنعت قلمزنی بر روی نقره دارای سبک های مختلف در نقوش، روش کار و همچنین استفاده از ابزار قلمزنی نقره می باشد. صنعتمندان این آثار طی گذراندن دوره های مختلف، زیر نظر اساتید برجسته می توانند به مهارت کافی در پیاده کردن نقوش بر روی ظروف نقره دست پیدا کنند.
توجه داشته باشید که پاسارگاد با سایر ابزارهای به کار برده شده در قلم زنی فلز، مشترک می باشند. بنابراین صنعت کار باید تمام توجه خود را بر روی پیاده سازی طرح بر روی ظروف منعطف کند. ظرافت و زیبایی در این صنعت یکی از شاخصه های بسیار مهم است که باعث شده، ظروف قلم کاری شهرت جهانی پیدا کند. به همین دلیل صنعت قلمزنی جایگاه ویژه ای در صنایع دستی ایران دارد.
